"Domek Loretański" w Gołębiu
Domek Loretański w Gołębiu powstał ok. 1634 r., staraniem proboszcza ks. Szymona Grzybowskiego oraz Jerzego Ossolińskiego. To właśnie kanclerz w czasie pielgrzymki do Włoszech ślubował Matce Bożej wystawienie świątyni na wzór loretańskiego Santa Casa (Domu Świętego).
Domem Świętym nazywa się przeniesione z Nazaretu do Loreto we Włoszech oryginalne ściany domu Najświętszej Maryi Panny. Dom ten był miejscem zwiastowania przyjścia Zbawiciela, a następnie zamieszkania Świętej Rodziny przez ok. 30 lat. Jak głosi legenda, po Wniebowstąpieniu Jezusa, Św. Piotr zbierał tu wiernych i odprawiał nabożeństwo jako w pierwszej świątyni chrześcijaństwa. Święty Dom w okresie panowania krzyżowców w Jerozolimie otoczony był ogromną czcią i był też miejscem nabożeństw. Aby uchronić go przed zniszczeniem, w 1294 roku, tuż przed upadkiem Królestwa Jerozolimskiego, został przewieziony przez rodzinę Angelo do Loreto. Obecność w Świętym Domu figury NMP była od początku potwierdzana i wkrótce zasłynęła jako postać Matki Boskiej Loretańskiej. W XV wieku zbudowano bazylikę, a Święty Dom znalazł się w jej wnętrzu, w centralnym miejscu.
Na całym świecie znajdują się kopie Świętego Domku, wokół których tworzone są sanktuaria, m.in. w Pradze, Santa Fe (Nowy Meksyk, USA), a także w kilku miastach w Polsce, gdzie nazywa się je domkami loretańskimi. Należy jednak odróżnić tzw. kaplice loretańskie, które posiadają dowolną architekturę i przeznaczone są do oddawania czci NMP Loretańskiej, od domów loretańskich, które są w swoim założeniu repliką domu Świętej Rodziny z Nazaretu.
Powstanie gołębskiego domu loretańskiego przypisuje się królewskiemu architektowi Kazimierza – Piotrowi Likkielowi. Związki wystroju Domu Loretańskiego z renesansem i barokiem włoskim są wyraźne, choć jest on pięknie połączony z polskim sposobem kształtowania i wykonywania detalu. Polscy budowniczy postanowili wiernie skopiować wewnętrzne ściany domu Świętej Rodziny z Nazaretu, tworząc nawiązującą do oryginalnego projektu, ale własną obudowę domu z dachem osłoniętym attyką, stosując miejscowe materiały i zdobnictwo.
Budynek wybudowany jest na planie prostokąta i ma dwie kondygnacje oraz konstrukcję o podwójnych murach: zewnętrzną ozdobną obudowę kamienno-ceglaną oraz wewnętrzne proste mury, nakryte sklepieniem kolebkowym właściwego Domku Św. Rodziny. Wnętrze oświetla owalny otwór w sklepieniu oraz zakratowane okienko, symbolizujące to, przez które miał wejść Archanioł Gabriel, zwiastujący Marii poczęcie Zbawiciela. Na ścianach elewacji wykonane są detale sztukateryjne – płaskorzeźby z wizerunkami świętych i ewangelistów : Św. Łukasza, Św. Pawła, Św. Piotra, św. Józefa, św. Jana Chrzciciela, św. Jana oraz Św. Marka. Przy bramie wschodniej i przy niszach występują pełne wdzięku postacie aniołów. Ważny element wystroju i to ze względu na wartość artystyczną, historyczną jak i bogatą treść stanowią polichromie ścienne wnętrza Domu Loretańskiego. Według badań i oceny stylistycznej powstały one w XVII wieku, ale nie w jednym czasie i nie są dziełem jednego mistrza. Nie konserwowane, niszczone, aż wreszcie zamalowane zostały ostatecznie zapomniane po zakryciu wstawionym, drewnianym chórem i kratą zaołtarzową. Istnienie ich potwierdziły badania odkrywkowe, a pełnego odsłonięcia dokonano w latach 1985-1986. Polichromie wnętrza stanowią grupy przedstawiające Maryję w scenach z jej życia i w „wezwaniach” z Litanii Loretańskiej. Całkowicie zachowały się dwie górne sceny na ścianie tylnej.
Dom Loretański w Gołębiu jest jedną z najciekawszych i najpiękniejszych replik Domu Świętego jakie powstały. Zabytek ten jest niewątpliwie śladem pobożności ludu i popularności kultu Matki Boskiej Loretańskiej.
